Mïth aaye kenhïïm guɔ lac dɛɛny piny, ku yen alëu bï yic ya riɛl ago ŋic lɔn cen kek gäm tëtök/ŋääth dïït rilic apɛi ka cïï yic ril. Guɔ̈ɔ̈t ëkë cï rɔt dɛɛny në yenhom aye yök ke cï ye gäm tëtök/ŋääth në ye nhom.

Tëtöök ke nhom aye keek kueen ëke kor, ëke ŋuän amääth ka tɔ̈kë ëke riliic apɛi. Tëtöök juëc ke nhom juëc aaye kuur, ku aye but ka dhiääc thiin koor nyuɔɔth. Tëtöök thii kor ke nhom aalëu bï keek guɔ ya ŋiɛ̈c mac baai, ku na tɔ̈ mɛnhdu ke nɔŋ guɔ̈p kïït/anyuth tëtök dït, ke aalëu bïk akïm ya tïŋ.

Yïn lëu ba riän/thurumbil ë kɔc tuaany cɔɔl në ye thaar thiin kënnë yic të cennë mɛnhdu:

• naŋ tëtök ë nhom cennë riääkde kat apɛi ka cï ɣer nhial të wär mïtïr, cït mɛn de, deny ë rɔt de riäth/thurumbil, tëtök ye yök në skateboard cï katic apɛi ka wuïïk/löny në adit ke pol/thuëëc yiic.
• thöök (piɔ̈u kɔ̈ɔ̈c).
• naŋ nok, thööŋ ka pial guɔ̈p.
• naŋ liääp ë nhom cï ye yic juak, naŋ määr ë nhom ka cië rɔt ye lac wel ka ye miök.
• naŋ määr ë daai, ka ye käŋ tïŋ ëke ye yiic rou.
• naŋ kɔ̈c ë guɔ̈p ka dhïïr/giɛt në ɣään juëc wär köŋ tök ku diɛr.
• naŋ arɛm ë yeth ka në räälic.
• ye rɔt yök ke cït ke cïï guɔ̈p piɔl ku ye gäm aŋɔ̈ɔ̈k dït apɛi në arak juëciic.
• naŋ aɣarnhom/akuem nhom rilic apɛi ka ye yeyic juak.
• ee kuɔ̈c rëër, ee piɔ̈u riääk, ka ye piɔ̈t.

Wël ë tëtök/ŋääth ë nhom ëbën (Glossary of head injury terms)

Tëtök ë nyith – tëtök thiin koor ye rɔt looi në nyithic wën ye kuer yennë nyith luui thïn waaric. Kïït ke tëtök ë nyith aaye tɔ̈ ëluɔ̈ɔ̈t në kaam thiin kooric, ku alëu bï yic ya naŋ kuat ëkä ye keek tïŋ ëke ye keek nyuɔɔth cï mɛn de (aɣarnhom/akuem nhom, aŋɔ̈ɔ̈k, miök, thiai/dhäär ë guɔ̈p, jöör ë daai, awïcwïc, bï awuɔɔu guɔ lac ya maan), wɛ̈ɛ̈rë yic de aciëëk (cï mɛn de jöt ë piɔ̈u, riäk ë piɔ̈u, dhuɔ̈ɔ̈r ë piɔ̈u), wɛ̈ɛ̈rë yic de täk (cï mɛn de aruruur, liäp ë nhom, riɛl ë yic de muŋë käŋ në kɔc nhïïm, täk amääth), ku tɛ̈m ë kɔ̈u de nïn.  

Määr ë thöök –  të cennë raan ye bɛɛr lëu bï ye nyin ya liep, bï ya jam ka cïï wël cï luel ye bɛɛr biɔɔth cök. Acïkë ye bɛɛr ŋic lɔn nɔŋ kë cï rɔt looi aɣeer de guɔ̈pden yiic ku acïï lëu bïk dhil tak në kä cï röt looi në kaam kën keek tëtök/ŋääth yök ka kaam cï keek yen yök.

Kïït ku anyuth ye tëtök/ŋääth ë nhom nyuɔɔth (Signs and symptoms of head injury)

Kïït/anyuth ye keek guɔ lac yök ëlantöŋtɛ̈i cennë tëtök/ŋääth ë nhom yök aye tɛ̈n dïïtë tëtök/ŋääth nyuɔɔth ago ŋic. Thön/wël tɔ̈ piny aye kɔc nyuɔ̈ɔ̈th. 

Tëtök/ŋääth koor agut cï tëtök/ŋääth dïït de nhom (Moderate to severe head injury)

Na nɔŋ mɛnhdu tëtök/ŋääth ë nhom thiin koor ka tëtök/ŋääth ë nhom dït, ke alëu bïk kïït/anyuth ke ‘aläm malual’ ya nyuɔɔth cït mɛn de kä cï keek gɔ̈ɔ̈r nhial ëtënnë.

Tëtök/ŋääth ë nhom thiin kor (cïnic tëtök ë nyith) (Mild head injury (no concussion))

Tëtök ë nhom thiin kor ee tëwën cennë mɛnhdu:

• naŋ but në ye nhom.
• ee tɔ̈ ke ŋic në yemɛɛn ku ye rɔt thiääk kennë yïn.
• akëc naŋ aŋɔ̈ɔ̈k.
• alëu bï naŋ abuɔ̈ɔ̈t/adhiääc ka kä cï tɛm në yen nhom.
• ee tɔ̈ ke puɔl apiath.

Yïn lëu ba guik/gör në wëët akïïm të cennë mɛnhdu kïït jöt ke tëtök/ŋääth ë nhom gɔl në nyooth ka ca diɛɛr në keek. Na cïn dɛ̈t, ke yï ŋoot ke yï daai në mɛnhdu në ke guɔ̈ɔ̈t de kïït ku anyuth cï keek gät piny alɔŋë muɔ̈ɔ̈k/tïït ë nyin baai.

Tetök/ŋääth ë nhom thiin kor (lëu bï nyith wɛ̈ɛ̈ŋ) (Mild head injury (possible concussion))

Tetök/ŋääth ë nhom ee të cennë mɛnhdu:

• alëu bï kïït/anyuth cï röt waar ke thöök/kɔ̈ɔ̈c ë piɔ̈u ya nyuɔɔth (cï mɛn de. thöök, liää ë nhom ka määr/bäth ë nhom) në ye kaam cennë tëtök/ŋääth rɔt looi kënnë yic.
• alëu bï naŋ kuat ë kïït/anyuth ye keek tïŋ ye keek nyuɔɔth (cï mɛn de, aɣarnhom/akuem nhom, aŋɔ̈ɔ̈k, miök, thiai/dhäär ë guɔ̈p, jöör ë daai, awïcwic, bï awuɔɔu guɔ lac ya maan).
• alëu bï wɛ̈ɛ̈rë yic de aciëëk ya looi (cï mɛn de, jöt ë piɔ̈u, riäk ë piɔ̈u, dhuɔ̈ɔ̈r ë piɔ̈u).
• alëu bï naŋ wɛ̈ɛ̈rë yic de täk (cï mɛn de aruruur, liäp ë nhom, riɛl ë yic de muŋë käŋ në kɔc nhïïm, täk amääth), ku tɛ̈m ë kɔ̈u de nïn.
• Kïït/anyuth käkë aaye tɔ̈ ëluɔ̈ɔ̈t në kaam thiin koric.
  

Yïn lëu ba guik/wïc në wëët akïïm të cennë mɛnhdu naŋ guɔ̈ɔ̈t ë kïït/anyuth tɔ̈ nhial ëtënnë ke tëtök ë nhom.

Muɔ̈k/Tïït ë nyin baai (Care at home)

Mïth ku kɔcdït nɔŋ tëtök ë nhom aalëu bïkkë pɛ̈i/wiik ka ŋuan ya thöl agokë pial, ku tëtök ë nhom abï ŋuɛ̈n ërɔtde në kaam de nïn juëc yiic. Në biɔ̈th ë cök de tëtök ë nhom thiin koor, mɛnhdu alëu bï ya naŋ kaam cekic (cïnic gël) bennë ya lɔ̈ŋ në thɛɛr tueŋ kaa 24 aɣet cï 48 yiic. Aalëu bïkkë ya dhuk në loilooi ke ciɛŋic në luɔ̈ɔ̈t ku loilooi piɔl apɛi (cï mɛn de, cäth) ku alëu bɛ̈ luɔi/poldït looi kë kor apɛi, lɛ̈k akuɔɔr ku thää daai cïtmɛn television, computers ku smartphones kaam kënë.

Ke HeadCheck app alëu bï ya kony në guiɛ̈ɛ̈r de loilooi ke pial baai ku atɔ̈ abac/apath alɔŋ App store ku Google store yic. HeadCheck ee adit ye luɔɔi looi; ribaa tueeŋ de ee bï bɛ̈i ya lony bïk daai në kïït ye röt nyuɔɔth tënnë mïth në kööl thok ëbën, ku bï keek ya gäm loilooi pieth bï ya röŋ kennë kïït/anyuth ku jɔl ya run.

Mɛnhdu alëu bï ya naŋ aɣarnhom të në tëtök/ŋääth ë nhom cökciɛ̈n. Gäm keek paracetamol, (acië ibuprofenor aspirin) nayï thää kadhëtem tëna wïc ba arɛm nyai.

Acïï wïc/kɔɔr ba mɛnhdu ya puɔ̈c wakɔ̈u të kënnë yïn wɛ̈ɛ̈t ago yekënnë looi në akïm. Cɔɔl riän/thurumbil ë kɔc tuaany ëlantöŋtɛ̈i tenɔŋ yïn guɔ̈ɔ̈të kë nuan yïn në pääc de mɛnhdu yic.

Mïth wënë naŋ tetöknhom adhil nyoth kïït/anyuuth tënë thɛ̈ɛ̈ juëc. Kɔ̈k ke kïït/anyuth acië röt ye guɔ dac nyuɔɔth ëlantöŋtɛ̈i në tëktök/ŋääth thɛɛr, ku aalëu bïkkë röt ya nyuɔth në nïïn likiic (c.m. thiäi guɔ̈p, kuɔ̈c nïn, wɛ̈ɛ̈rë yic de aciëëk).

Na ye mɛnhdu naŋ guɔ̈ɔ̈të töŋ de kee kïït/anyuth ke “aläm malual”, ke ɣäthë keek tënë akïm ka akutnhom ë luui në käriliic cï tuɔ̈l panakïm në kaam cïnic gääu:

• anyuuth rac apɛi ë aɣarnhom/akuem nhom (tɔ̈ ke rilic, ŋoot ke juak ye yic apɛi, cie bɛɛr ŋuɛ̈ɛ̈n të cennë wɛ̈ɛ̈l ë paracetamol lööm), liäp ë nhom (cïï rɔt ë dac looi ka ye kɔc liääp nhïïm), kuɔ̈c rëër ka aŋɔ̈ɔ̈k.
• nïn apɛidït ka kuëc ë pääc.
• kuër ka guɔ̈ɔ̈të kë ye wat në yïc ka wumic.
• apiɔl/köön/arɛm/thööŋ.
• daai ë märmär ka ye raan tïŋ ke ye yic rou.
• luɔi kuɔ̈c looi ka luɔi rac.
• guɔ̈ɔ̈të niööp jöt lɔŋë kaam ka diɛr, ka guɔ̈ɔ̈të niööp tɔ̈ wënthɛɛr lɔ ke juak ye yic ka cië ŋuɛ̈n.
• riɛlë yic bï röl ya liekic ka ɣɔɔl të ciɛ̈m yen ka dëk yen.
• män awuɔu apɛi.
• rɔɔk ka jam cë piŋ.

Na nɔŋ mɛnhdu tëtök/ŋääth ë nhom, ëka lëu bïk dhuk në thukulic ku ɣän ke thuëëc yiic. Tënë tëtök/ŋääth ë nhom thiin ŋoot ke koor agut cï kärɛc riliic apɛi, ke akïmdu abï yïn wɛ̈ɛ̈t. Tënë wëët alɔŋ dhuk mɛnhdu të de loilooikeen thɛɛr yiic të ëcï kek naŋ tëtök/ŋääth ë nhom thiin kor, ke yï tïŋ athördaan ë yïth lɔŋë Tëtök/ŋääth ë nhom - dhuk në thukulic ku thuëëc.  Head injury – return to school and sport.

Dhäär/Thiai ë guɔ̈p dït (Excessive fatigue) 

Thiai ee kërɛc rot lac looi wënë lëu bë looi në tetöknhom cök. Na tɔ̈ meth ke cï guɔ̈p thiai/dhäär ‘apɛidït’, ke ëkënnë ee yen nyuɔɔth ke nyith bï luui apɛi në loilooi ëke ye keek guɔ lac looi wään thɛɛr, cï mɛn de luɔi ë thukul, loilooi ye keek tïŋ, daai ë TV, pol ë wet në kɔmpiöta nyin, ka naŋ jam diit bääric apɛi.

Mɛnhdu adhil nɛŋ kɔ̈k ŋic tedä ke käk ë anyuth buɔth kɔ̈ɔ̈th në tetöknyith cök, ku aluöt käŋkä abï dhukpiny amääth ku thök tënë ye pɛɛi/wiik ka ŋuan luɔi tetök - cök:

• aɣarnhom.
• daai ë märmär.
• miök, awïcwïc, män awuɔu apɛi ku ruɛl.
• gääu të tɛ̈k yen, të deet yen ku të dhuk/bëër yen thual/thiɛ̈c nhom ka talïmaat.
• mɛɛt puɔu käŋ jöör yiic.
• riɛlë yic bï käŋ ya muk käŋ në kɔc nhïïm.
• riɛlë yic bï wɛ̈t yic bï lueel tak.
• käŋ wïc nhiaar tënë cië thööŋ kenë luät, ku bïï ŋööŋ ye puöu kaamkor.
• bï ya riɔ̈ɔ̈c apɛi ku bï piɔ̈u ya jɔt.
• wɛ̈ɛ̈rë yic de thɛɛr ke nïn.
• wɛ̈ɛ̈rë yic de aciëëk ke guɔ̈p ku riääk ë piɔ̈u.

Na ye mɛnhdu tïŋ ke tɛ̈ndeen de yen guɔ̈p ka ŋïcde ka duciɛ̈ŋde cï rɔt waar, ka lɔ ke juak ye yic në rɛ̈ɛ̈cdït apɛi, ke dɔc ɣäth tënë akïm ka akutnhom akïïm ye luui në kärɛc cï tuɔ̈l.

Në ye kaam gɔ̈ɔ̈kë kïït/anyuth bïk ke yiic tek, mïth alëu bïk naŋ kaam thiin cekic (cië gël) de lɔ̈ŋ ku bë lɔtueŋ kennë loilooikeen ke pïïr në kööl thok ëbën ku bï dhuk në loilooi piɔl yiic, cï mɛn de. cäth. Mïth alëu bïk naŋ ŋiëc nïïn piath, miɛ̈th piath ku daai kor ë TV tedä ke thuëc tënë mabaal electronic devices. Pɛ̈ɛ̈l mɛnhdu ba dhuk amääth tënë kuën ku loiloi kɔ̈ɔ̈k wënë wïc kaam ë mɛɛt puöu thïn apɛi tedä ke täk.

Wël tueeŋ thiekiic wïc ba keek muk në yï nhom (Key points to remember)

• Tëtök/ŋääth ë nhïïm alëu bïk kuur, ŋuɛ̈n ka bï rac apɛi.
• Cɔɔl riäi/thurumbil ë kɔc tuany të cennë mɛnhdu naŋ tëtök/ŋääth ë nhom nɔŋic deny ë rɔt cï kaat apɛi ka dït, ka na cï ye nhom dɛɛny ku cï thöök ka nɔŋ aŋɔ̈ɔ̈k dït apɛi në door juëciic.
• Mɛnhdu alëu bï yïknhial kuat ë kïït/anyuth tɛ̈kiic ya looi në kaam de wiik juëc në tëtök/ŋääth ë nhom cök. Na cï mɛnhdu guɔ̈ɔ̈të kïït/anyuth ke aläma malual cë luel nhial ëtënnë nyuɔɔth, ke yïn lëu ba dɔc wïc/guik ë kuɔny akïm në kaam cïnic gääu.
• Mïth naŋ tëtök ë nyith aalëu bïk ya naŋ kaam cekic (cië gël) de lɔ̈ŋ tueŋ në thɛɛ kaa 24-48 yiic. Mɛnhdu alëu bï naŋ nïn apɛi, kaam daai kor ku latueŋ ke loilooi aluöt c.m. kuën, cath ku juɛ̈k loilooi amääth tɛ̈ cɔk alɔn yen luɔi thïne ciɛkic (tënë thaa tök), kuur ë anyuuth acë röt juak.
• Mïth juëc aye ŋuɛ̈n apiath në lui tëtök/ŋääth ë nhom thiin kor. Na ŋoot mɛnhdu ke guik/wïc kuɔny ago dhuk në loilooikeen thɛɛr yiic të cennë wiik kaarou ke bïɔth ë luɔi ë tëtök/ŋääth ë nhom thiin kor, keek alëu bï keek bɛɛr ya tïŋ në Akimken ke GP lɔŋë cɛɛth akïm. Mïth nɔŋ gup kïït/anyuth cï tɔ̈ apɛi në kaam de wiik kaa ŋuan yiic aalëu bï keek ya tuɔc tënë Akïm de RCH Victorian Paediatric Rehabilitation Service (VPRS). RCH Victorian Paediatric Rehabilitation Service (VPRS). Akïïm ke GPs aalëu bïk ya tooc tëdun aguiɛr kɔc tuany aɣeer (local outpatient VPRS services) në kuer wɛbthiaatden yic.website.
• Na nɔŋ guɔ̈ɔ̈të thuaal/thiɛ̈c lɔŋë yök ë luɔɔi de outpatient VPRS, ke yïn lëu ba cööt/yup tënnë Akïm ë RCH VPRS outpatient coordinator ye namba kënnë yic 03 9345 ka 9300 ka ba gät në imeeilic në rehab.services@rch.org.au.

Acë looi ye akutnhïm Royal Children's Hospital Emergency, Neurosurgery ku Neuropsychology. Ɣok ŋic wël ye keek tääu/juak thïn në kɔc ye lööm në luɔɔi akut de RCH ku kɔc muɔ̈k.

Ber tïŋ neë Pen thiëër 2023

Yïn limku ba ya guik/wïc ë kuɔny lɔŋë wëët ciëën wään tënë akïïm cennëke rinken gätpiny agokë luɔɔi looi.

Thön pial wëi tënnë mïth aye kuɔny në Royal Children’s Hospital Foundation. Ago juiɛ̈r, nem   www.rchfoundation.org.au.

Wël ke lëk

Thön/wël käkë aacï keek juiir/looi ëke bï naŋ kuɔny bïkkë ya gäm kɔc, ku acïï bï ya waaric, jam kennë akïmdu ka dupiöc ke pial ë wëi. Kɔc ëke gät wël/thön ke pial ë wëi aacï luui apɛi agokë wël käkë cɔk tɔ̈ ëke lɔcök, yekkë wël ke yemɛɛn ku piɔlkë yiic bï keek lac ya deetic. Panakïm ë Royal Children's Hospital Melbourne acïï rɔt bï ya gäm mukthuul në kä cïï lɔcök lëu bïkkë bɛ̈n bei thïn ëtënnë, wël/thön cï lööm ëke mär kɔc, ka luɔi ë yilac piath cï ŋiɛ̈c gɔ̈ɔ̈r në athöör kënnë yic. Wël/thön cï keek gɔ̈ɔ̈r në ye athöör kënnë yic aye keek bɛɛr cɔ̈kpiny në nyindhiɛ ku akɔɔr ba ya tïŋ në nyindhiɛ lɔn yen athöör cï piac bɛ̈ibei. Ke onus ee alɔŋ yïn, alui, ba nyuɔth lɔn yïn anɔŋ mitbei kë-tënë-gäät athör aköl ë raan thön pialwëi athör.