Mïthŋuän aye tëëk në kuat ë duciɛ̈ŋ wën ye kek piɔ̈th guɔ riääk ku mitkë piɔ̈th ku yekkë röt nyuɔth në kuɛr juëc wääc yiic ëbën. Acïn kë rilic thïn të yennë mïthkor ku mïthŋuän ya naŋ ariɛɛr ku cïkkë kɔc ë piŋnë ye kaam lennë ciɛɛŋ ku ŋïc ë riääk ku miɛtë piɔ̈u lɔ ke juɛk rɔt nhial tënnë keek.

Athiekic bï yïn ku kɔc kɔ̈k peei ke muɔ̈ɔ̈k ëkënnë dac ya bɛ̈ɛ̈r ku ba mɛnhdu ya kuɔny në kaam dït kek ku piööckë röt bïk aciëëken ya ŋiɛ̈c mac. Nyuuth bïn mɛnhdu ya nyuɔ̈ɔ̈th ku ba wɛɛi piɔ̈u ago ŋiɛ̈c naŋ aciëëk piath abï keek ya kony në piööc bï kek röt ya piɔ̈ɔ̈c në kuɛr ke ciɛɛŋ piath.

Kïït ye duciɛ̈ŋ rilic apɛi nyuɔɔth (Signs and symptoms of challenging behaviour)

Bɛ̈i/nïn wääciic aaye naŋ käjuëc wääc yekkë keek ŋɔ̈ɔ̈th alɔŋ de kä bïkkë keek ya gam ku kä bïkkë keek ya yök ëke ye duciɛ̈ŋ rilic apɛi. Aciëëk kɔ̈k wën ye bɛ̈i/anïn keek lac/dac yök anɔŋic:

• kuec/jai në kä cï keek lueel (cï mɛn de bï jai në kuɛ̈ny ë cök/buɔ̈th cök de kä cï keek luel)
• acïn kë wën ë yeen tiiŋ/kueth piɔ̈u (cï mɛn de bï jai në cäm ë mïïth kɔ̈k ka ye ceŋ në nuɔɔr alɛ̈th kɔ̈k)
• luië kɔc kɔ̈k tëtöök (cï mɛn de käc, wuɛ̈c)
• riäk ë piɔ̈u apɛi të cenë meth ye lɔ në kuerdeen kuɛnyic/buɔthic.
• luɔɔi ariɛɛr (door tök në kööl tökic ku ye rɔt juak nhial në ruɔ̈ɔ̈n de2 në pïïric).

Yeeŋö yennë duciɛ̈ŋ rilic apɛi gɔl? (What causes challenging behaviour?)

Duciɛ̈ŋ rilic apɛi ee rɔt looi në thɛɛr kɔ̈k në wɛ̈t ŋootë mɛnhdu ke piööc rɔt në ciɛŋ ku ŋïc ë riääk ka miɛtë piɔ̈u bïkkë kɔɔr agokë ya ŋiɛ̈c rëër cï tëduɔ̈ɔ̈n nhiɛɛr yïn en thïn. Në nyindhiɛ të kucë meth rɔt mac, ëke tɔ̈ ke bëër luɔɔi wën cï yen jat piɔ̈u wei, cï yen riɔ̈ɔ̈k piɔ̈u, ka cïk tiaam ku ka jɔ̈ɔ̈r luɔi de ke dïïtde të yeek röt yɔ̈k thïn.

Mïth aaye ŋiɛ̈c lui apiɛth të yennë keek ŋiɛ̈c pïŋ në amïdhiëëthken ku dumukken agokë röt ya yök ëke nhiaar ku bïkkë ŋiɛ̈c dït në ciɛɛŋdenic apiath. Mïth alëu bïkkë aciëëk riliic ya nyuɔth ke kueer wïc keek bï keek ya ŋiɛ̈c tïŋ ku bï wëlken ya bɛ̈ɛ̈r/dhuknhïïm në kɔcdït ken - tënë mïth kɔ̈k, ke agut cï kuɔ̈c tïŋ yenëka yekï ŋuään në nhiɛ̈ɛ̈r awär të kënnë keek tïŋ/deet ëtaiwei.

Mïthŋuän aaye kä thii kor/niɔp keek guɔ jɔt nhïïm ku jɔlkë nhïïm guɔ liääp, ku ëkënnë yenëka cïï kek käkuɔ̈ɔ̈n ca keek lueel ye kuanycök në thɛɛr kɔ̈k yiic ka yekkë tök looi ku berkë looi në thɛɛr juëcic.

Anɔŋ käjuëc kɔ̈k peei lëu bïkkë mɛnhdu ciɛ̈ ye cɔk gël käkeen ye keek looi yiic, riääk ka miɛtë piɔ̈u ka duciëŋde, agut cï:

• të cen naŋ juäi/tuaany
• të cienë nïn apiath ka ye tɔ̈ ke cï dhäär/guɔ̈p dak
• të yen daai apɛidït në telepunic/kompiötär nyin
• të yen cam në mïïth rac ka nɛ̈k cɔk
• të wɛɛr yen tɛ̈n de baai/anïn ka kuerdeen ë luɔi.

Në thɛɛr kɔ̈k yiic, ciɛŋ latueŋ kërilic alëu käŋ kɔ̈k pialwëi nyuɔth tedä ke luɔi käkdït, ciɛŋ tedä ke jɔ̈ɔ̈r në dhiëu/rëër. Athiekic ba tɛ̈n tɔ̈nnë meth thïn ya kɔn deet ka piny tɔ̈ we thïn ku tɛ̈n lëu ben keek ya tiaam/jɔ̈ɔ̈r. Na ye diɛɛr në tɛ̈nnë mɛnhdu, ke yï tïŋ Akïmduɔ̈ɔ̈n ë GP. 

Ke ye baŋ pieth dïït ë yïknhial de Pial, mïthkor aabï röt piɔ̈ɔ̈c amääth në tɛ̈n bï keek röt ya luɔi thïn në wääciic kedhiɛ. Në ye thaar dïïtë mɛnhdu kënnë yic, ke kaa bï kä juëc ya ŋiɛ̈c deet apɛi alɔŋë duciɛ̈ŋ wën lëu bï ya gam ku bï duciɛ̈ŋde ya gël apiath.

Lëu ba aciëëk rilic apɛi ya mac wudë (How to deal with challenging behaviours)

Tɛ̈ɛ̈u de lööŋ lɔgɔk ke ciɛɛŋ pieth ku akɛɛth ee kë thiekic ago mɛnhdu ya ŋic ë duciɛ̈ŋ bï ya kɔɔr/wïc tënë keek. Cɔk wëlkuɔ̈ɔ̈n ke nyuuth cɔ tɔ̈ ëke piɔliic ku bïk ya ciɛk (cï mɛn de. acïn mäŋ. Mäŋ ee näk/ee töök”), ku them bï mɛnhdu wɛ̈tduɔ̈ɔ̈n ca lɛ̈k yen ya deetic. Athiekic ëya ba ya gɛm në anyuth cekiic ku piɔlkë yiic alɔŋë duciɛ̈ŋ ba ya nhiaar ba tïŋ (cï mɛn de. “ye wämuth ŋiɛ̈c ciɛ̈ɛ̈ŋ apieth”).

Anɔŋ kuɛɛr juëc lëu benëke yen ya wɛɛi piɔ̈u ago aciëëk rac puɔ̈l ku bï rɔt cɔ̈kpiny, cï mɛn de:

• Reec - të kɔɔr/wïc yen tïŋ/pïŋ thiin koor-kɔɔr/wïc aciëëk, ke ka pieth ba ye duciɛ̈ŋ kënnë ya rɛɛc (cï mɛn de. wel ë nhom wei tënë mɛnhdu ku ba ya bɛ̈ɛ̈r yetök të cen kɔ̈ɔ̈c në luɔide yen). Dɔc bëër në aciëëk rac alëu bï meth ya piɔ̈ɔ̈c lɔn yenë kënë ya kuer pieth wen bennë yen ya pïŋ.
• Nyiɛɛië nhom në wɛ̈tic - mïthkor alëu bïkkë duciɛ̈ŋ rac ya puɔ̈l të cennë gäm këpieth dɛ̈t peei bï ya looi.
• Looi nyinkuɛɛny - luel tɛ̈n yennë duciɛ̈ŋ ë mɛnhdu raandɛ̈t cɔk yök rɔt thïn (cï mɛn de. riäk ë piɔ̈u, ɣän töök në ke piɔ̈ɔ̈th) ku thiëc mɛnhdu në tɛ̈n lëu ben rɔt ya yɔ̈k thïn të yen raandɛ̈t yen cï ye luɔ̈i ëkë cï looi kënnë tënë keek.

Luɔɔi ë duciɛ̈ŋ ŋoot ke lɔtueŋ, duciɛ̈ŋ rac apɛi alëu bï dhuruup/täk ya bɛ̈i. Apiath ba mɛnhdu ya nyuɔ̈th duciɛ̈ŋ pieth në luɔɔi ë kä wën tɔ̈ ëke piath.

Luɔi pieth ë riɛl/weei (Positive reinforcement)

Luɔi pieth bïn duciɛ̈ŋ ë mɛnhdu ya ŋiɛ̈c mac anɔŋicŋïc ku riɔ̈p/miɔ̈cde luɔië duciɛ̈ŋ piath në nyindhiɛ ku bï kɔc ya luui alɔŋë käpieth ke duciɛ̈ŋë mɛnhdu, ke cie bï ya wɛl nhom në aciëëk raciic.

• Juak ŋiɛ̈c ciɛɛŋic të ŋoot yen ke kën rɔt kɔn wel abï rac (cï mɛn de. “Aya yök ke yï ŋïc luui në luɔɔi pieth yïn pol apieth wennë wämuuth”). Kënë ee mɛnhdu wɛɛi piɔ̈u të yïn duciɛ̈ŋ piethde gam, awär të bïn tïït agut cï bï duciɛ̈ŋde jɔl kɔn rac ku ba ya jam alɔŋë duciɛ̈ŋdeen rac. Akɔɔr ba ya them ba ya ŋiɛ̈c kɔ̈ɔ̈c alɔŋë aciëëk ken nhiaar keek ku kɔɔr/wïc ba ya wɛɛi piɔ̈u.
• Them ba duciɛ̈ŋ pieth ya kuanycök në luɔɔi ku bï ya cɔk tɔ̈ ke ye löŋ paanduɔ̈n. Thura ë riɔ̈p/miɔ̈c tënë mïthkor alëu bï keek ya dɛɛt piɔ̈ɔ̈thago mɛnhdu aciëëk pieth ya juak yiic. Luɔi kënnë alëu bï yïn ya kony ago lui në thɛɛr wën yennë mɛnhdu naŋ duciɛ̈ŋ pieth.
• Loi rɔt ke ye maŋɔ̈ɔ̈r tënë mɛnhdu. Mïth aaye lööm në tɛ̈n bï kek röt ya muɔ̈k thïn në daai ye kek kɔc kɔ̈k ɣoi. Athiekic apɛi ba ya luui ku ba ya jam në kuer wën ye nhiaar ba tïŋ ke cennë mɛnhdu lɔ thïn në duciɛ̈ŋde yic - na kɔɔr/wïc ba mɛnhdu jɔ̈ɔ̈ny ago yïn ciɛ̈ ye rɛ̈l, ke ka thiekic ba ya them ba yarëër ke yï bit ku ba yï röl ya pälpiny të cïn piɔ̈u cɔk riäk.

Kä ye bɛ̈nbei në duciɛ̈ŋ racic (Consequences for negative behaviour)

Na ye mɛnhdu lööŋ duɔ̈ɔ̈ŋkɔ̈ɔ̈th/temkɔ̈ɔ̈th, ke yï jaamë wenë keek ku lɛ̈kë keek lɔn loi kek käŋ në kueer racic apɛi ku, na bï rɔt looi, ke gämë keek door/kaamdɛ̈t ë rou bï kek aciëëken cɔ̈kpiny.

Na ŋoot duciɛ̈ŋ rac ke lɔtueŋ, ke alëu bï naŋ wɛ̈t ba ya takic thïn, ku ba ya kuum në kuɔ̈mduɔ̈ɔ̈n kɔɔr rɔ̈ŋ kennë run-ke ku bë yekënnë ya kuanycök (cï mɛn de. “Na cï kɔn kɔ̈ɔ̈c në rum/nyiɛi ë käŋ tënnë mäthdu, ke yïn cïï bï bɛɛr ya pol në riäth/thurumbil cï mɛn thɛɛr”). Kä ye bɛ̈nbei në kaam thiin kooric aye tɔ̈ ëke pieth ku aye ŋiɛ̈c luui apieth awär kä cï gääu. 

Mäc-ɣööt ee kuer ye lac looi në guɔ̈të raan ago kä ye bɛ̈nbei në kaam thiin koric ya luɔɔi biyic, ku akɔɔr/awïc bï ya ŋiɛ̈c looi apieth ago luui apieth. Kuɛ̈nyëcök de mäc-ɣööt ke ye kueer bï dɔc ya bɛ̈nbei të cennë aciëëk juëc rac röt gɔl në luɔɔi (cï mɛn de. bï kɔc kɔ̈k peei ya luɔ̈i tëtöök në diɛny, aciëëk rac apɛi, ka bï käŋ ya kuɛ̈ɛ̈m në diɛny) ke cie aciëëk wën lëu bï keek ya dhɔ̈liic (cï mɛn de. guɛ̈l/liɛ̈më balak në wɛ̈t niɔp, kuëŋ ë lueth).   

Mäc-ɣööt acïï lëu bï ya looi agonë meth cɔk gum (cï mɛn de. bï keek ya lɛl thook të dɛ̈t peei në kaam bääric apɛi), ku alëu bï ya looi agonë mɛnhdu nyaai të rɛɛc në kaam de digiga lik ku bï keek ya gäm thaar bï keek ya biɛt ku waarkë aciëëken yiic

ë këriɛ̈ɛ̈cic ëbën, aye luel wu bï mɛnhdu ya mac ɣööt në kaam ë digiga tökic në ruɔ̈nic ëbën dïït yen, ku aba keek ya luɔ̈nybei tëduɔ̈ɔ̈n cïn keek mac thïn ɣööt të cennë thaar thök, agut cï të ŋoot kek ëke këc gup lɔ piny ka kënkë biɛt. Nyɛ̈ɛ̈ŋë mɛnhdu tëduɔ̈ɔ̈n cïn yen mac thïn ɣööt ka tëduɔ̈ɔ̈n cïn yen lɛl thok thïn në kaam bääric alëu bï yen tääu në dhuruup/täŋ dïtic apɛi. Na cï mɛnhdu guɔ lɔ në dhuruupiic në wɛ̈t cennë yen mac-ɣööt, ka cï mɛnhdu kɔn naŋ dhuruup cï keek yök në thɛɛr cï tëëkiic ku aye yök ke ëkënnë bï yen bɛɛr lɔ juɛ̈k dhuruup kɔ̈k, ke ëkënnë acïï lëu bï ya kuer pieth tënë mɛnhdu. Muk në yïnhom, yïn ëka ŋic mɛnhdu apiëth, ëkënë alëu ba nhiaar ba Akïm ë GP ya tïŋ në wɛ̈t ë kuɔny në kënë yic.

Mäc-ɣööt ee naŋ kuɔɔny dïït ye gäm mïthkor wën cïï lëu bïkkë ye deet ë wɛ̈t yennë keek mac-ɣööt: ëkënnë yenëke thaar bïn ya rëër ke yï thiääk wennë keek ku ba keek ya ŋiɛ̈c yuum piɔ̈ɔ̈th apieth (nyuɔ̈cë ëdïu wennë keek, pacic ka muk keeK) në ye kaam kɔɔr bï kek jal biɛt kënnë yic.

Ye kɔ̈ɔ̈c në luɔɔiduɔ̈n ca looi yic në nyindhie ku mɛnhdu alëu bï kä ye keek ŋɔ̈ɔ̈th kedhie tënnë keek ya deetiic. 

Kuɔ̈c luɔɔi alëu bï ya kërac apɛi (Negative discipline can be harmful)

Dui/nyuuth athɛɛk (Physical discipline)

Dui/nyuuth athɛɛk ee guɔ̈ɔ̈t de kë ye raan looi tënnë meth ago yen gäm guɔ̈p tɔ̈ɔ̈k, ka bï yen ciɛ̈ ye cɔk tɔ̈ guɔ̈p apieth në wɛ̈t de duciɛ̈ŋden. Dui/Nyuth athɛɛk anɔŋic mäŋ, yup, mäŋë thar, tuɛ̈ny, kamïɛ̈tku acïï lëu bï keek ya looi ëke ye dhöl bennë duciɛ̈ŋ rac ya mac.

Kuɛ̈n juëc cï looi acï ye yök ke dui/nyuth athɛɛk alëu bï naŋ kärɛc lëu bï keek ya looi tënnë meth, agut cï:

• juɛ̈ŋë yic de yaaŋ ku duciɛ̈ŋ lɛlthok 
• piööcë mïth agokë tɔ̈ŋ ya ŋic ke PIETH
• piöölë yic de ŋɛk ërɔt
• kä riliic ke pial ë nhom
• Ruääi/ciɛɛŋ rac në kaam de meth ku amïdhiëëth.

Na naŋ tɔŋ ka riäk ë piɔ̈u paanduɔ̈n/anïndu yic, ye rɔt yök ke yï cïï guɔ̈p piɔl, ka yïn ka mɛnhdu aatɔ̈ në këracic lëu bï week nɔ̈k, ke yï yuɔ̈p akut ye luui në kërɛc cï tuɔ̈lic në 000.

Awuɔɔu ka yɛ̈ɛ̈r ë guɔ̈p (Shouting or shaming)

Awuɔɔu ka rel alëu bï ya bëër ye deetic tënë amïdhiëëth të cïï keek piɔ̈th riääk; ku na yïn ya, ke ka cïï piööc yök ke awuɔɔu ye looi në nyindhiɛ tënnë mïth alëu bï naŋ kërɛɛc ye looi tënë thɛ̈ɛ̈t/lɛ̈ɛ̈t.

Bï keek rɛ̈l - në raandɛ̈t wën dït tënë keek - ee kë ye dhuruup bɛ̈i apɛi tënë meth. Wuɔu acië ciɛŋ mïth cɔlë aŋuën, ku yen alëu bï bɛɛr ciɛŋ raac yic (c.m. juëkic tɔ̈ɔ̈ŋ) ku käŋ pialnhom (c.m. diɛr, nyinŋɔ̈ɔ̈ŋ) thïnrë aköldä.

Yɛ̈ɛ̈r ë guɔ̈p, biɔ̈n ku rɛc ë mïth piɔ̈ɔ̈th në wɛ̈t de loilooiken cïkkë keek looi yiic ee kërɛɛc lëu bï pial ë nhom ya riɔ̈ɔ̈k ëya tënnë keek në thɛɛr bäriic në köölciɛ̈ɛ̈n, ku acië kuer piath lëu bennë duciɛ̈ŋden yta cɔ̈kpiny.

Lel ë thok ke ye kueer de kuum (Isolation as punishment)

Nyiɛië kaam bäric të de lel ë thokic kë cïn wɛ̈t cï guiir ka cïn kuɔny alɔŋ aciɛ̈ɛ̈k alëu bï kärac ya bɛ̈i tënë mïthkor. Bï yïn ya lɛl thok wei (arëëtic në kaam wën cï keek piɔ̈th riäk) alëu bï ya lööm ke ye rɛɛc, mɛn lëu bï dhuruup ya cak ku rir mɛnhdu nhom. Në thɛɛr kɔ̈k yiic ke ka lëu bï ya luui ba mɛnhdu ya nyaai tënë ciɛɛŋ nuan kɔc yiic ku naŋ tïŋ ë wɛɛric bɛ̈ biɛt, ku acïn kony ba keek ya cɔk lɔ rëër wei në kaam bääric awär kaam ëcï lueel de digiga tökic në ruɔ̈n ë dïtic. 

Thaa bïn akïm ya tïŋ (When to see a doctor)

Në thɛɛr kɔ̈k yiic, ke aciëëk rac ku ŋootkë ëke lɔtueŋ alëu bï ya kïn ë duciɛ̈ŋ yïk rɔt nhial ka kadïït dɛ̈t lëu bennë diɛɛr lɔŋë pial ë nhom. Na ye duciɛ̈ŋë mɛnhdu kueerdeen yen pïïr guum tiaam ke yïn lëu ba Akïm ë GP ya tïŋ ago yï lɔ gäm kuɔɔny ku them de kä kɔ̈k lɔtueŋ.

Anuɛn ke duciɛ̈k alëu bï ya naŋ luɔi lɔtueŋ, kërac alɔŋ pïïr ë baai/anïn. Na nɔŋ kä nuan yïn në mäc ka guɔ̈m ë duciɛ̈ŋë mɛnhdu, ke yïn lëu ba jam wenë akïm ë GP mɛn lëu bï yïn tuɔ̈c të dɛ̈t peei nɔŋic akïm-ŋic aciëëk ke mïth. 

Mac kedu ye yök tënë mɛnhdu acë naŋ ciɛŋ cï waaric alëu bɛ yic riɛl apɛi. Athiekic ba nyin ya tïït në rɔtdu ku ba kuɔɔny ya guik të kɔɔr yïn en. Wël/Thön alɔŋë kuɔny amïdhiëëth alëu bï yök ëtënnë: https://raisingchildren.net.au/grown-ups/services-support

Wël tueeŋ thiekiic wïc ba keek muk në yï nhom (Key points to remember) 

• Acïn kë rilic thïn të yennë mïthkor ku mïthŋuän ya naŋ ariɛɛr ku cïkkë kɔc ë piŋnë ye kaam lennë ciɛɛŋ ku ŋïc ë riääk ku miɛtë piɔ̈u lɔ ke juɛk rɔt nhial tënnë keek.
• Dhälë yic, liäp ku dëëtic nyinŋak alëu bï kuɔ̈c ciɛŋ cökpiny.
• Luɔi piath ku lui alɔŋë duciɛ̈ŋ pieth de mɛnhdu yenëke kuer piath bïn duciɛ̈ŋ ee mɛnhdu nyuɔ̈th ku ba cɔ̈kpiny.
• Aguiɛr lööŋ ku lɔtueŋ ë käŋ tënnë kuɔ̈m rɔ̈ŋ kennë run-ken ee kë thiekic.
• Mɛnhdu kum në luɔi athɛ̈ɛ̈k (c.m., mɛ̈ŋ), ŋɛ̈ɛ̈ny tedä ke lelthok alëu bï kërac ku acië lëu bëlui ciɛŋ cï waaric.

Acï looi në Royal Children's Hospital Community Information, Department of Adolescent Medicine, ku jɔl ya The RCH Child Health Poll. Ɣok ŋic wël ye keek tääu/juak thïn në kɔc ye lööm në luɔɔi akut de RCH ku kɔc muɔ̈k. 

Acï kɔn gɔ̈ɔ̈r tueŋ në Lal 2023. 

Wël/Thön kënë atït bï bɛɛr tïŋ/caar në kuɛɛr juëciic. Yïn limku ba dɔc ya guik/wïc në kuɔny ë jiɛ̈ɛ̈m/wëët tënnë akïïm lui cï keek gät rin piny.

Thön pial wëi tënnë mïth aye kuɔny në Royal Children’s Hospital Foundation. Ba kuɔny ë juɛ̈ɛ̈r looi, nem  www.rchfoundation.org.au.

Wël ke lëk

Thön/wël käkë aacï keek juiir/looi ëke bï naŋ kuɔny bïkkë ya gäm kɔc, ku acïï bï ya waaric, jam kennë akïmdu ka dupiöc ke pial ë wëi. Kɔc ëke gät wël/thön ke pial ë wëi aacï luui apɛi agokë wël käkë cɔk tɔ̈ ëke lɔcök, yekkë wël ke yemɛɛn ku piɔlkë yiic bï keek lac ya deetic. Panakïm ë Royal Children's Hospital Melbourne acïï rɔt bï ya gäm mukthuul në kä cïï lɔcök lëu bïkkë bɛ̈n bei thïn ëtënnë, wël/thön cï lööm ëke mär kɔc, ka luɔi ë yilac piath cï ŋiɛ̈c gɔ̈ɔ̈r në athöör kënnë yic. Wël/thön cï keek gɔ̈ɔ̈r në ye athöör kënnë yic aye keek bɛɛr cɔ̈kpiny në nyindhiɛ ku akɔɔr ba ya tïŋ në nyindhiɛ lɔn yen athöör cï piac bɛ̈ibei. Ke onus ee alɔŋ yïn, alui, ba nyuɔth lɔn yïn anɔŋ mitbei kë-tënë-gäät athör aköl ë raan thön pialwëi athör.